Jakie postcovidowe objawy dokuczają pacjentom?
Do najczęściej pojawiających efektów przebycia COVID-19 należą m.in.: przewlekłe zmęczenie, trudności w oddychaniu, bóle głowy, bezsenność i częściowa utrata pamięci, co z kolei prowadzi do stanów depresyjnych. Do wyżej wymienionych dołączają objawy ze strony układu pokarmowego, mięśniowo-stawowego, a nawet wypadanie włosów i zmiany skórne. Ogół pocovidowych objawów przypomina często efekty stresu pourazowego, jak i początki demencji, a dotyczy również osób w wieku 30-50 lat. Według międzynarodowej nomenklatury, jeśli opisany zespół objawów nie ustępuje po okresie 12 tygodni od zakończenia okresu hospitalizacji i/lub choroby w warunkach domowych, można podejrzewać, że mamy do czynienia z nową jednostką chorobową nazwaną long covid (z ang. long – długi).
Szacuje się, że w Polsce zespół objawów opisywanych jako long covid może występować w populacji obejmującej nawet milion osób.
Tak duża liczba dodatkowych pacjentów będzie obciążać naszą – już mało wydolną – służbę zdrowia, szczególnie na poziomie lekarzy pierwszego kontaktu. W związku z problemami z wizytami u lekarzy pierwszego kontaktu można spodziewać się, że znacząca część pacjentów z long covid będzie poszukiwać pomocy w aptekach. Co zresztą w czasach pandemii stało się zjawiskiem powszechnym – wskazują na to badania opinii publicznej, z których wynika, że obecnie 68% osób preferuje uzyskanie porady w zakresie różnych aspektów zdrowia głównie ze strony farmaceuty.
W związku z powyższym należy, w ramach określonych ustawą o zawodzie farmaceuty, udzielić pacjentom pocovidowym porady adekwatnej do występujących u nich objawów, kierując się wiedzą pochodzącą przede wszystkim z medycyny opartej na faktach.
Co należy ustalić udzielając porady pacjentowi pocovidowemu?
W większości aptek w naszym kraju nie istnieją odpowiednie warunki do przeprowadzenia pełnowymiarowego wywiadu z pacjentem. W związku z tym należy w trakcie krótkiej rozmowy z pacjentem ustalić podstawowe fakty, na podstawie których można podjąć decyzję o objęciu pacjenta opieką farmaceutyczną – bądź o skierowaniu go do lekarza. Co należy brać pod uwagę podczas takiej rozmowy? Ewentualną przebytą przez pacjenta hospitalizację i jej długość, zastosowany rodzaj terapii, choroby towarzyszące oraz aktualny stan zdrowia pacjenta (oceniony na podstawie pomiaru temperatury ciała) i wynik badania CRP (jeśli pacjent go posiada). Pacjent pocovidowy powinien być bezwzględnie skierowany do lekarza jeśli:
• był hospitalizowany dłużej niż 14 dni i w trakcie hospitalizacji użyto respiratora;
• jest leczony na cukrzycę i/lub choroby układu krążenia, bądź aktualnie trwa u niego stan zapalny;
• ma gorączkę przekraczającą w dwukrotnym pomiarze dziennym 38 stopni Celsjusza, a wynik CRP przekracza 10mg/L.
Pozostali pacjenci pocovidowi mogą uzyskać w aptece poradę adekwatną do występujących u nich objawów – po uprzednim przeglądzie zażywanych przez nich leków i aktualnie stosowanych suplementów. Warto pamiętać o tym, by zawsze uświadamiać pacjenta o konieczności nawodnienia organizmu (tj. picie co najmniej 2 L wody dziennie) oraz ścisłego przestrzegania przyjmowania leków Rx. Dodatkowo można zalecić stosowanie preparatów cynku w dawce co najmniej 25 mg/dzień, co pomoże obniżyć – bez zbytnich działań – poziom przewlekłego stanu zapalnego nawet o 35% [1].
Porady w zakresie objawów neurologicznych
Do najczęściej zgłaszanych przez pacjentów pocovidowych objawów ze strony centralnego układu nerwowego należą te określane potocznie jako mgła mózgowa. Manifestuje się ona m.in. trudnościami w myśleniu, problemami z mową i bezsennością oraz wystąpieniem stanów depresyjnych. Te i szereg innych zaburzeń pochodzenia neurologicznego (w tym utrata węchu i smaku oraz zespół przewlekłego zmęczenia) są następstwem neurotropowego działania wirusa SARS-CoV-2.
Zarówno przełamanie przez wirusa bariery krew-mózg, jak i pojawienie się odpowiedzi immunologicznej organizmu wywołuje przewlekły stan zapalny neuronów. Eliminacja tego stanu wymaga działań, które są oparte o wygaszanie infekcji i regenerację tkanki mózgowej.
Kierując się wieloletnimi i dobrze udokumentowanymi badaniami klinicznymi, możemy zalecić pacjentowi odpowiednią suplementację organizmu z udziałem kwasów omega-3, witamin z grupy B (szczególnie B9 i B12) oraz koenzymu Q10. Pierwszym krokiem powinno być zarekomendowanie zastosowania odpowiednich dawek kwasów omega-3 (EPA i DHA), które są niezbędne do utrzymania stanu homeostazy w mózgu. Stanowią one 25% ich masy. Ich zasadniczą rolą jest utrzymanie płynności błon komórkowych i przewodzenia elektrycznego między neuronami, tworzenie osłonek mielinowych dla tych komórek oraz wspomaganie działania neuroprzekaźników (w tym serotoniny). Ważne jest także działanie przeciwzapalne EPA na poziomie śródbłonka naczyń tętniczych w mózgu, co normalizuje w tym organie przepływ krwi, a w konsekwencji sprzyja jego lepszemu dotlenieniu. Dodatkowo EPA zapobiega tworzeniu się zakrzepów i przeciwdziała incydentom niedokrwiennym, obserwowanym często u pacjentów pocovidowych. Najważniejsze są jednak argumenty pochodzące z badań epidemiologicznych i klinicznych, które przemawiają za stosowaniem kwasów omega-3 w przywracaniu uszkodzonych poprzez stan zapalny funkcji centralnego układu nerwowego. Pod tym względem istotne są klasyczne już badania Hibbelna i wsp., przeprowadzone u 35 tys. osób z 11 krajów. Badania te wykazały ścisły związek pomiędzy spożyciem ryb morskich o wysokiej zawartości kwasów omega-3 a częstością zaburzeń depresyjnych [2]. Z kolei wyniki bezpośredniego badania zawartości EPA i DHA we krwi u 812 pacjentów z udokumentowaną klinicznie depresją potwierdziły znamiennie niższy poziom ww. kwasów tłuszczowych w porównaniu do ich poziomów u osób zdrowych [3]. Również badanie tkanek kory mózgu pobranych post-mortem od pacjentów z depresją wykazało niski poziom DHA i EPA.
W trosce o pacjenta pocovidowego
W ramach zasad określonych przez ustawę o zawodzie farmaceuty pacjentowi z objawami long covid można zalecić bezpieczny, niewywołujący poważnych działań ubocznych zestaw suplementów o potwierdzonych klinicznie pozytywnych efektach, które dają możliwość stopniowej regeneracji organizmu po infekcji SARS-CoV-2. W „pakiecie regeneracyjnym” powinny znaleźć się między innymi kwasy omega-3 o zdeklarowanej dawce zawartości EPA i DHA (tj. powyżej 1000 mg/dzień), koenzym Q10 w dawce powyżej 100 mg/dzień oraz metylowane formy witaminy B9 (w dawce od 400 do maksymalnie 800 µg/dzień) i witaminy B12 (w dawce 500 µg/dzień). Pacjent powinien być jednocześnie poinformowany, że potrzeba około 3 miesięcy takiej terapii, aby uzyskać rzeczywistą poprawę stanu jego zdrowia.
Autor: prof. zw. dr hab. n. farm. Marek Naruszewicz
TU DOWIESZ SIĘ WIĘCEJ:
- Bao B.i wsp. Zinc decreases C-reactive protein, lipid peroxidation and inflammatory cytokines in elderly subjects: a potential implication of zinc as an atheroprotective agent The American Journal of Clinical Nutrition 2010 ,91,1634A
- Hibbeln J.R. Fish consumption and major depression The Lancet 1998,351,1213
- Schins A. I wsp. Altered omega-3 polyunsaturated fatty acid statut in depressed post-myocardial Infarction patients Acta psychiatrica Scandinavica 2007,115