Rola farmaceuty w udzielaniu porady dotyczącej wsparcia leczenia oraz wskazówek dotyczących profilaktyki zdrowia oczu jest bardzo cenna. Warto więc poszerzyć swoją wiedzę w tej dziedzinie. Przede wszystkim warto pamiętać, że prawidłowe działanie całego narządu wzroku uzależnione jest od wielu czynników. Jednym z nich jest poprawne funkcjonowanie i stan powiek. Choć na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że mają one niewielkie znaczenie w tej kwestii. Nic bardziej mylnego.
POWIEKI TO NIE TYLKO ZAMKNIĘTE OCZY PODCZAS SNU
Te niepozorne powieki wraz ze znajdującymi się w nich gruczołami oraz narządem łzowym, brwiami i rzęsami stanowią bardzo ważny aparat ochronny oka, na który często nie zwracamy należytej uwagi. Tymczasem jego rola dla zdrowia oczu jest niebagatelna. Jest to pierwsza bariera chroniąca oko przed czynnikami zewnętrznymi [1]. Co należy uznać za wspomniane czynniki zewnętrzne? Są to chociażby zanieczyszczenia, ale i wszechobecne alergeny, cząsteczki wirusów czy też bakterii.
Wymieniona wyżej funkcja ochronna powiek uwidacznia się w postaci:
- Mechanicznej bariery, jaką tworzą powieki przed oczami
- Uczestnictwa w rozprowadzaniu łez na powierzchni gałki ocznej [2].
Równie istotna jest druga z wymienionych funkcji powiek, gdyż prawidłowo rozprowadzone po powierzchni oka łzy tworzą tzw. film łzowy, który nie tylko stanowi barierę ochronną oczu przed czynnikami szkodliwymi, ale także nawilża, odżywia oraz zapewnia niezbędną dla ostrego widzenia gładką powierzchnię rogówki [2]. A zatem każda patologia w funkcjonowaniu powiek wiąże się zarówno z obniżeniem poziomu ochrony narządu wzroku, jak i z zaburzeniami na powierzchni oka. Wszak nie bez powodu zaburzenia powiek i układu łzowego uwzględnione są w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10 [3].
W świetle powyższych faktów dbanie o higienę powiek ma istotne znaczenie dla zdrowia oczu.
W JAKICH SCHORZENIACH HIGIENA POWIEK MA ZNACZENIE?
Ludzkie oko wystawione jest na działanie wielu szkodliwych czynników. Jednymi z nich są liczne drobnoustroje i alergeny, które w istotny sposób przyczynić się mogą do rozwoju zapalenia spojówek lub powiek [4,5].
Stan zapalny powiek i spojówek może być zatem konsekwencją obecności w tych strukturach czynników alergizujących (pochodzących z powietrza) lub patogenów (i rozwijającej się na ich podłożu infekcji) [3,4,5]. W kontekście zapobiegania rozwojowi stanu zapalnego bardzo ważne jest więc unikanie gromadzenia się wymienionych czynników na brzegach powiek i wokół rzęs. Ich oczyszczanie pozwala mechanicznie usunąć zgromadzone tam bakterie i alergeny, co istotnie obniża ryzyko rozwoju lub nasilenia stanu zapalnego [2]. W kontekście tego typu dolegliwości, które objawiają się m.in.:
- pieczeniem
- zaczerwienieniem powiek/spojówek
- swędzeniem
- światłowstrętem (zwłaszcza po przebudzeniu)
- czasami łzawieniem lub pojawieniem się wydzieliny
Farmaceuta może zarekomendować pacjentowi jałowy preparat do mechanicznego oczyszczania powiek i ich brzegów. W tego typu dolegliwościach dobrze sprawdzają się gotowe produkty m.in. sterylne chusteczki, które oczyszczają i łagodzą podrażnienia, usuwając zaschniętą wydzielinę.
WSZECHOBECNE ROZTOCZA (NUŻENIEC)
Roztocza to według statystyk najczęstszy czynnik „atakujący” oczy [6]. Znakiem rozpoznawczym nużeńca są częste stany zapalne oka lub powiek, a główne objawy obejmują: swędzenie, pieczenie, uczucie obcego ciała pod powieką oraz obrzęk powiek [6].
Jako farmaceuci możemy odgrywać znaczącą rolę w terapii zakażenia nużeńcem. Wynika to z faktu, że podstawą jego zwalczania, poza antybiotykami i miejscowymi lekami p/zapalnymi – jest odpowiednia higiena powiek [5,6]. I o tym właśnie farmaceuta powinien poinformować pacjenta, podkreślając, że dbanie o właściwą higienę powiek zwiększa w tym przypadku szanse na powodzenie terapii.
W kontekście infekcji nużeńcem i odpowiedniej w tym zakresie higieny powiek bardzo dobrze sprawdza się m.in. terpinen-4-ol [6]. To wyodrębniony z olejku z drzewa herbacianego aktywny składnik p/bakteryjny, p/roztoczowy i p/grzybiczy, który pozbawiony jest działania drażniącego i alergizującego [6]. Podobnie jak w przypadku stanów zapalnych powiek właściwym rozwiązaniem wydają się tutaj jałowe chusteczki do częstej higieny powiek, nasączone płynem, który zawiera terpinen-4-ol.
JĘCZMIEŃ I GRADÓWKA – BOLESNA DOLEGLIWOŚĆ BRZEGÓW POWIEK
Zarówno jęczmień, jak i gradówka odnoszą się do zakażeń gronkowcowych [1]. W przypadku jęczmienia obejmuje ono gruczoły łojowe w obrębie powiek, natomiast gradówka dotyka gruczoł tarczkowy Meiboma w powiece górnej [1].
Cechą charakterystyczną infekcji gronkowcowych w obrębie powiek jest duża bolesność i tkliwość tych okolic, a także obecne w ich miejscu zaczerwienienie [1]. Liczne publikacje jako podstawę właściwej terapii tego typu schorzeń zalecają rygorystyczną higienę brzegów powiek [1,5]. Stosowanie, chociażby sterylnych chusteczek wyraźnie poprawia kondycję brzegów powiek, a także stanowi dobre przygotowanie do podania miejscowego antybiotyku [5].
ZESPÓŁ SUCHEGO OKA
Jako choroba wieloczynnikowa ZSO objawia się:
- Nawracającym dyskomfortem ze strony oczu
- Wysuszeniem powierzchni gałki ocznej
- Pieczeniem
- Uczuciem obecności ciała obcego pod powieką, które często opisywane jest jako piasek pod powieką
- Umiarkowanym przekrwieniem (zaczerwienieniem)
- Nadmiernym łzawieniem [3,7,8]
Czynników wywołujących ZSO jest wiele, podobnie jak wiele jest metod terapeutycznych przeznaczonych dla tej dolegliwości. Podstawowe i najważniejsze mówią o tym, aby:
- Unikać czynników drażniących i potęgujących dolegliwości (np. soczewki, komputer, klimatyzowane pomieszczenia)
- Stosować krople nawilżające o działaniu osmoprotekcyjnym, bez konserwantów (np. z trehalozą i hialuronianem sodu)
- Dbać o prawidłową higienę powiek [7].
Odpowiednia higiena jest szczególnie pożądana w sytuacji, gdy czynnikiem towarzyszącym lub wywołującym ZSO jest dysfunkcja gruczołów Meiboma. Gruczoły te są odpowiedzialne za produkcję ochronnej fazy lipidowej filmu łzowego, która chroni film łzowy przed nadmiernym parowaniem i stabilizuje go [7,9]. Ujścia tych ważnych gruczołów znajdują się właśnie na brzegach powiek. Zaburzenia w funkcjonowaniu gruczołów Meiboma są związane najczęściej z nieprawidłowym wydzielaniem i zablokowaniem ich ujść, co ostatecznie prowadzi do nadmiernego parowania filmu łzowego. Podobnie jak omawiane powyżej stany zapalne brzegów powiek, będą się one zawsze wiązały z upośledzeniem funkcjonowania tych ważnych dla zdrowia oczu gruczołów [7]. Warto uczulić na to pacjentów, szczególnie tych, którym krople nawilżające przynoszą tylko krótkotrwałą ulgę. Aby zwiększyć skuteczność tych kropli, należy zarekomendować im dodatkowo dbanie o higienę powiek jako jeden z kluczowych elementów terapii ZSO. Możliwe jest to, chociażby poprzez stosowanie płynu micelarnego przeznaczonego do higieny okolic oczu i brzegów powiek.
KONTAKTOWE ZAPALENIE SKÓRY POWIEK
Do tego schorzenia dojść może w wyniku kontaktu skóry powiek z potencjalnymi alergenami lub czynnikami drażniącymi [10]. Reakcja organizmu objawia się wówczas zaczerwienieniem, podrażnieniem i obrzękiem wokół oczu. Co charakterystyczne – pojawia się wysuszenie skóry, a schorzenie może mieć charakter jednostronny [11].
Wśród możliwych czynników wywołujących kontaktowe zapalenie powiek wymienić należy:
- Kosmetyki
- Leki
- Barwniki
- Konserwanty
- Alergeny (roślinne, zwierzęce) [10].
Farmaceuta doradzić może choremu przemywanie oczu, np. łagodzącym podrażnienia płynem micelarnym, unikanie kontaktu z czynnikiem szkodliwym oraz podawanie miejscowych substancji p/alergicznych (ketotifen) [10].
HIGIENA POWIEK NA CO DZIEŃ TEŻ MA ZNACZENIE?
Pacjenci sięgają po pomoc zwykle w momencie wystąpienia nieprzyjemnych dolegliwości. A co, gdyby tak można było zapobiegać ich wystąpieniu lub nawrotowi? Jest to możliwe, przynajmniej częściowo – dzięki codziennej higienie powiek. Dobrze wykonana pozwala nie tylko dokładnie oczyścić okolice oczu, ale także zmniejszyć ryzyko występowania stanów zapalnych, podrażnień i infekcji. Wszak udowodnione jest, że higiena powiek pozwala znacząco ograniczyć ilość mikroorganizmów [12]. Dzięki niej wspieramy również procesy regeneracyjne i co najważniejsze umożliwiamy prawidłowe funkcjonowanie aparatu ochronnego oczu: filmu łzowego i powiek.
Takie codzienne dbanie o higienę powiek powinno być szczególnie zalecane osobom używającym soczewki kontaktowe. Ich codzienna aplikacja przyczynia się do wielokrotnego kontaktu dłoni z okolicami oczu, co stanowi dodatkowe źródło potencjalnych czynników drażniących.
Obecnie tematem numer 1 jest pandemia koronawirusa. I choć sam koronawirus nie stanowi zagrożenia dla oczu i ich funkcjonowania, to jednak oczy należą do narządów, które są wyjątkowo narażone na kontakt z nim [8,13]. A warto wiedzieć, że patogeny obecne na powierzchni oka mogą być wraz z łzami transportowane przez przewód nosowo-łzowy do jamy nosowej i dróg oddechowych [13]. Dbanie o właściwą higienę powiek i oczu wydaje się więc czymś oczywistym. Zwłaszcza że właściwa higiena powiek pozwala znacząco obniżyć częstotliwość dotykania oczu rękoma [8].
CO FARMACEUTA MOŻE POLECIĆ PACJENTOWI W KONTEKŚCIE DBANIA O HIGIENĘ POWIEK?
Ze względu na bliski kontakt z powierzchnią oka oraz niezwykle delikatną skórę powiek i ich brzegów pierwszym, niezmiernie istotnym krokiem jest dobór odpowiedniego preparatu. Podobnie jak do higieny jamy ustnej czy ciała, także do higieny okolic oczu warto rekomendować przeznaczone do tego celu środki, które skutecznie oczyszczą powieki i ich brzegi – nie powodując przy tym podrażnień.
Z pomocą przyjść mogą produkty Thea – firmy, specjalizującej się w produktach okulistycznych, również przeznaczonych do higieny powiek. Są to:
- Sterylne chusteczki Blephaclean -wyrób medyczny przeznaczony do codziennej higieny powiek – zwłaszcza w przebiegu alergii, infekcji i stanów zapalnych, także u dzieci (powyżej 3 miesiąca życia)
- Sterylne chusteczki Blephademodex – wyrób medyczny z terpinen-4-olem, przeznaczony do higieny powiek podczas infekcji nużeńcami,
- Płyn micelarny Blephasol, zalecany do codziennej pielęgnacji wrażliwych powiek, zwłaszcza ich brzegów. Delikatnie oczyszcza, nie podrażniając oczu i nie uszkadzając zewnętrznych warstw naskórka chroniących skórę przed szkodliwym działaniem czynników zewnętrznych – zalecany także dla osób noszących soczewki kontaktowe.
Znajomość różnic pomiędzy poszczególnymi preparatami pozwala farmaceucie dopasować produkt do aktualnych potrzeb pacjenta. Niezwykle ważna jest też edukacja pacjentów, tak aby stosowanie preparatów do higieny powiek było czymś normalnym i oczywistym.
Literatura:
- Farmakoterapia zakażeń bakteryjnych narządu wzroku, Katarzyna Antoniak, Tom 65, nr 2, 2009
- The role of lid hygiene in ocular surface disease, Katherine M. Mastrota, Optometry Times 2016
- Eye diseases in travelers, Krzysztof Korzeniewski, Int Marit Health 2020; 71,1: 78-84
- How to promote and preserve eyelid health, Jose M. Benitez-del-Castillo, Clinical Ophthalmology 2012:6, 1689-1698
- Aktualne poglądy na znaczenie higieny brzegów powiek w leczeniu i zapobieganiu schorzeniom narządu wzroku, Piotr Gościniewicz, Łukasz Drzyzga, Ophthatherapy, Vol.1/ Nr 2(2)/2014, s.102-106
- Improvement in ocular symptoms and signs in patients with Demodex anterior blepharitis using a novel terpinen-4-ol (2,5%) and hyaluronic acid (0,2%) cleansing wipe, Riadh Messaoud, Lamia El Fekih, Anis Mahmoud, Hager Ben Amor, Radhouane Bannour, Serge Doan, Moncef Khairallah, Clinical Ophthalmology 2019:13, 1043-1054
- Wytyczne Polskiego Towarzystwa Okulistycznego dotyczące diagnostyki i leczenia Zespołu Suchego Oka, opracowane przez Polskie Towarzystwo Okulistyczne
- Postępowanie z pacjentem zgłaszającym się z objawami ze strony oczu w czasie pandemii koronawirusa, Marek E. Prost, Ophthatherapy, Wydanie specjalne z Vol 7/Nr 1(25) /2020
- Effect of Eyelid Hygiene Detergent on Obstructive Meibomian Gland Dysfunction, Hirotaka Tanabe, Minako Kaido, Motoko Kawashima, Reiko Ishida, Ayaki Masahiko, Kazuo Tsubota, Journal of Oleo Science, December 2018
- Kontaktowe zapalenie spojowek i skóry powiek i CBC (COntact Blepharo-Conjuncitivis) na podstawie opisu 2 przypadków, Ewa Bogacka, Alergia Astma Immunologia 2018, 23(3): 157-159
- Zmiany skórne wokół oczu – kiedy podejrzewać alergię? Postępowanie diagnostyczne i terapeutyczne, Ewa Bogacka, Joanna Salomon, Małgorzata Tupikowska, Alergia Astma Immunologia 2014, 19(2): 74-79
- Importance of lid hygiene before ocular surgery: qualitative and quantitative analysis of eyelid and conjunctiva microbiota, Assumpta Peral, Jose Alonso, Concepcion Garcia-Garcia, Cristina Nino-Rueda, Patricia Calvo del Bosque, Eye & Contact Lens 2016; 42: 366-370
- Role of the eye in transmitting human coronavirus: what we know and what we do not know, Chuan-bin Sun, Yue-ye-Wang, Geng-hao-Liu, Zhe Liu, Front Public Health 2020; 8: 155